Het schrijven van een informele brief met behulp van een mindmap

MindMeister als online tool.

MindMeister is een online tool voor het maken van een mindmap. Je start met het hoofdwoord en vervolgens kun je afbeeldingen, emoticons en filmpjes toevoegen die je kan koppelen aan het hoofdwoord. De tool is gebruiksvriendelijk en ook geschikt voor beginners. MindMeister legt je de stappen duidelijk uit. Je kunt aan een mindmap werken samen met anderen, wat handig is voor groepsopdrachten. De toegankelijkheid is groot en het is beschikbaar op verschillende apparaten. MindMeister ondersteunt verschillende sjablonen en stijlen voor uiteenlopende mindmaps en de tool werkt goed samen met andere tools zoals Google Drive en Microsoft Office. Het is mogelijk om mindmaps om te zetten in aantrekkelijke presentaties en de mindmaps worden veilig opgeslagen in de cloud. Voor de tool MindMeister moet je een account aanmaken wat nog geen minuut duurt. De tool is gratis, maar dan heb je wel beperkte toegang tot alle functies van MindMeister. De tool is prima te gebruiken zonder betaling, de basisfuncties zijn genoeg om actief gebruik te kunnen maken van MindMeister. Helaas kan je bij MindMeister maar een beperkt aantal gratis mindmaps maken en zijn er maar beperkte offline mogelijkheden. De basis is makkelijk, maar het leren van geavanceerde functies kost tijd. Ook is MindMeister minder geschikt voor grote mindmaps.

Mindomo als online tool.

Mindomo is ook een online tool voor het maken van een mindmap. Ook deze tool is gebruiksvriendelijk en ook geschikt voor beginners. Mindomo biedt een desktopversie waarmee je mindmaps kunt maken en bewerken zonder internetverbinding. Synchronisatie gebeurt zodra je weer toegang tot internet hebt. Dit is praktisch op school, omdat daar de internetverbinding niet altijd even stabiel is. Mindomo ondersteunt verschillende diagrammen waaronder tijdlijnen welke ook handig zijn bij vakken zoals geschiedenis. Ook bij deze tool kun je aan een mindmap werken samen met anderen, wat handig is voor groepsopdrachten. Mindomo biedt een brede selectie aan sjablonen en de mogelijkheid om je eigen stijl toe te passen en werkt goed samen met andere tools, zoals Google Drive en Microsoft Office. Ook deze tool maakt het mogelijk om mindmaps om te zetten in aantrekkelijke presentaties. Veel van de functies van Mindomo zijn ontworpen met docenten en studenten in gedachten. Voor de tool Mindomo moet je een account aanmaken, wat nog geen minuut aan tijd kost. De tool is gratis, maar ook hier zitten veel geavanceerde functies achter een betaalmuur. Hoewel er real-time samenwerking mogelijk is, zijn de functies minder uitgebreid dan bij die van sommige concurrenten, zoals MindMeister. Er zijn maar beperkte ontwerpopties, het uiterlijk van de tool is wat verouderd en het werkt soms wat trager.

In onderstaande Youtube video wordt helder, duidelijk en stapsgewijs uitgelegd hoe de tool werkt en hoe je tot een mooie overzichtelijke mindmap komt.

Lesontwerp:

Deze les "Het schrijven van een informele brief waarin meningen en gevoelens worden uitgedrukt met behulp van een schrijfkader en een mindmap" is gemaakt voor een derde klas van het VMBO kader.

In de lessen voorafgaand aan deze les hebben we al in de klas gesproken over meningen en gevoelens en hebben de leerlingen al met een groepje een filmpje opgenomen over hun mening en gevoelens die ze hebben op een bepaalde songtekst van een Nederlandstalig liedje.

De lessenreeks bestaat in totaal uit drie lessen van 60 minuten, waarvan les 1 en les 3 globaal uitgelegd worden en les 2 uitgebreider wordt uitgelegd.

In les 1 beluisteren de leerlingen songteksten en leren ze mondeling duidelijk te communiceren over alledaagse en niet alledaagse onderwerpen. Over verschillende songteksten geven de leerlingen hun mening en delen ze hun gevoelens en brengen deze onder woorden. Het eindresultaat hiervan leveren ze met een groepje in door middel van een filmpje.

In les 2 schijven de leerlingen de kern van hun informele brief over muziek. 

De lesdoelen van les 2 zijn, gebaseerd op de kerndoelen van SLO (2024):

• De leerling kan een informele brief schrijven met behulp van een schrijfkader en een mindmap en daarbij meningen en gevoelens uitdrukken.
• De informele brief bevat een volgorde van inleiding, kern en slot.
• De leerling reflecteert op de uitvoering van een informele brief door evalueren en feedback te geven en te ontvangen.

Benodigdheden:

• Laptops leerlingen
• PowerPointPresentatie "Hoe schrijf ik een informele brief"
• Voorbeeldbrieven van leerlingen van voorgaande jaren
• Woordenboeken

In les 2 gaan de leerlingen in stapjes hun eigen informele brief schrijven aan de redactie van de schoolkrant over het thema muziek. De theorie van de informele brief is hun inmiddels bekend en ook het maken van een mindmap is voor hun niet nieuw. 

De les bestaat uit de 5 fases van Bonset (2021)

Oriënteren (7 minuten)

De docent begroet de leerlingen bij binnenkomsten vertelt wat de doelen zijn van vandaag. De docent vraagt wat de leerlingen hier nog van weten en start de les met een schrijfopwarmertje.

Inhoud verkennen/voorbereiden (5 minuten)

De docent activeert de voorkennis en laat een voorbeeld zien van een mindmap.

Informatie verwerken/verstrekken (35 minuten)

De docent geeft korte uitleg over een informele brief en over hoe de opdracht er uit ziet. Na de klassikale theorie vanuit de PowerPointPresentatie waarbij de docent hardop denkend voordoet (modelen) hoe een informele brief ook alweer geschreven dient te worden, worden er voorbeeld brieven van voorgaande jaren van leerlingen bekeken en besproken. Wat is er goed aan deze brief en wat kan er beter. Vanzelfsprekend zijn de gegevens van de leerlingen en de cijfers natuurlijk weggehaald. . Daarna beginnen de leerlingen met het maken van een mindmap. 

De leerlingen beginnen met het maken van een mindmap over het thema muziek. Een mindmap helpt de leerling overzicht te krijgen en is een hulpmiddelen waarin je de belangrijkste begrippen en kenmerken van je onderwerp noteert. Als hulpmiddelen hierbij kun je allerlei vragen over het onderwerp bedenken, zoals wie, wat, waar, wanneer, waarom, waarvoor, hoe, met wie, hoeveel? Deze mindmap maken de leerlingen zelfstandig. In de ene klas wordt hiervoor de tool MindMeister gebruikt, in de andere klas de tool Mindomo. Deze tools zorgen ervoor dat het schrijven van een informele brief voor de leerling effectiever en efficiënter wordt en ook leuker en aantrekkelijker.

Als de mindmap klaar is begint de leerling aan het schrijven van de kern van de informele brief van minimaal drie alinea's. Een groot gedeelte van de les zijn de leerlingen dus zelfstandig aan het werk, waarbij de docent individueel begeleidt. Dit stimuleert eigenaarschap. Door het combineren van individueel en samen leren krijgt de leerling allerlei kansen om op andere wijzen dan tijdens de uitleg door de docent tot inzicht in de leerstof te komen.

-        Reflectie op product (10 minuten) en reflectie op proces (3 minuten)

In de laatste fase van de les wordt het werk van de leerling geruild met dat van de buurman/buurvrouw. De leerling geeft dan feedback en feed forward op het werk van zijn buurman/buurvrouw en ontvangt feedback/feed forward van zijn buurman/buurvrouw. Samenwerken verhoogt de betrokkenheid en leert sociale vaardigheden (Bonset & Hoogeveen, 2021). Een leerling die feedback krijgt, kan zijn leerproces zo bijstellen en daardoor effectiever leren. Door het geven van feedback op elkaars uitwerkingen beseft de leerling dat er sprake is van een leerproces (Castelijns, Segers & Struyven, 2011). Aan het einde van de les wordt er kort gereflecteerd op deze les en wordt er besproken wat we de volgende les gaan doen.

De uitkomst van deze les is een geschreven kern van de informele brief. De werkvormen zijn gekozen vanwege hun bewezen effectiviteit in het motiveren van leerlingen en het versterken van taalvaardigheid in een betekenisvolle context. De lessen bestaan uit zowel kijken, luisteren en doen, waardoor de leerstof makkelijker blijft hangen in het geheugen van de leerling. Leerlingen leren effectiever wanneer er structuur is in de les, de docent helder uitlegt en de leerlingen zichtbaar betrokken zijn bij de les.

In les 3 schrijven de leerlingen hun informele brief af door een inleiding en een slot toe te voegen en de brief te voorzien van gegevens schrijver, gegevens ontvanger, aanhef, datum en plaats en onderwerp. Aan het einde van de les vult de leerling een zelfreflectieformulier in.

Vergelijken van de twee tools

Hoewel zowel de tool MindMeister als Mindomo prima geschikt zijn voor het maken van een mindmap voor de leerlingen in klas 3 van het VMBO kader en de leerlingen ook zonder verdere uitleg over de tools er gewoon mee aan het werk zijn gegaan, gaat de voorkeur toch uit om gebruik te maken van Mindomo. Dit komt door de offline mogelijkheden, de focus op educatie en de veelzijdigheid in gratis functies. De internetverbinding is helaas niet altijd even stabiel bij ons op school dus het offline door kunnen werken was voor de leerlingen erg fijn. De ergernis bij het programma MindMeister door de niet sterke internetverbinding was bij de bewuste klas groot. Zowel Mindomo als MindMeister heeft de leerlingen geholpen bij het schrijven van de kern van de informele brief. Door de gemaakte mindmap was het voor de leerling makkelijker om alinea's te schijven. Ook helpt Mindomo leerlingen om effectief en onafhankelijk te werken, wat belangrijk  is in een schoolcontext. Naast standaard mindmaps kunnen leerlingen ook tijdlijnen en conceptmaps maken, wat handig kan zijn voor andere vakken, zoals geschiedenis, biologie of literatuur. De gebruiksvriendelijke interface maakt het gemakkelijk voor scholieren om snel aan de slag te gaan. De gratis versie van Mindomo biedt meer functionaliteit en flexibiliteit dan die van MindMeister, inclusief de mogelijkheid om mindmaps offline te maken en op te slaan. Hoewel de samenwerkingsfuncties wat eenvoudiger zijn dan die van MindMeister, zijn ze nog steeds voldoende voor groepsopdrachten en worden ze ondersteund door integraties met Google Drive en Microsoft Office.  

MindMeister is voor een leerling op de middelbare school niet nodig. Dit is meer een programma voor het Hbo en de Universiteit. Waar de leerling een stabiele internetverbinding heeft en vaker samenwerkt in real-time aan projecten en waar presentaties maken een belangrijke factor is en waarbij de presentaties een moderne en aantrekkelijk uiterlijk moeten hebben. 

Kortom, ik ga Mindomo zeker vaker gebruiken in mijn lessen om de leerlingen een mindmap mee te laten maken. Het kost weinig tijd om de tool te gebruiken en het vergemakkelijkt het schrijven voor de leerling enorm.

Didactische verantwoording

Bij het ontwerpen van deze les met de ICT-tools MindMeister en Mindomo heb ik rekening gehouden met de vier ontwerpprincipes, zoals beschreven door Amber Walraven in het Handboek vakdidactiek Nederlands: Vaardig met vakinhoud (Dera et al, 2023).

Principe 1: Denk aan de basis

De leerdoelen zijn gekoppeld aan de bredere onderwijsdoelen en eindtermen die beschreven zijn door het SLO (2024). De activiteiten zijn logisch opgebouwd en sluiten goed aan bij de lesdoelen. Dit zorgt ervoor dat de leerlingen in kleinere heldere stappen het lesdoel bereiken. Zowel de tool MindMeister als de tool Mindomo helpt de leerling hierbij, door overzicht te krijgen in de onderwerpen waarover de leerling wil schrijven in de alinea's van de informele brief.

Principe 2: Maak gebruik van TPCK

In deze les combineer ik mijn vakinhoudelijke kennis van het schrijven van een informele brief met de didactische kennis, didactische strategieën en kennis over het leren van leerlingen, zodat leerlingen in staat zijn het onderwezen concept of onderdeel te begrijpen (Dera et al, 2023).

Alle elementen van een informele brief en het stapsgewijs te werk gaan hiermee worden centraal gesteld in mijn les. De les is zo opgebouwd dat leerlingen zowel zelfstandig als in samenwerkingsverband kunnen leren. De werkvormen zijn gekozen vanwege hun bewezen effectiviteit in het motiveren van leerlingen en het versterken van taalvaardigheid in een betekenisvolle context. De lessen bestaan uit zowel kijken, luisteren en doen, waardoor de leerstof makkelijker blijft hangen in het geheugen van de leerling.

Principe 3: Bouw routines op

De les is opgebouwd volgens de 5 fases van Bonset (2021) waardoor de leerlingen weten hoe een les eruit ziet. De les begint met oriënteren en gaat via inhoud verkennen/voorbereiden, informatie verwerken/verstrekken en reflectie op product naar het einde van de les reflectie op proces. De verschillende activiteiten volgen elkaar op een logische manier op. Door het combineren van individueel en samen leren krijgt de leerling allerlei kansen om op andere wijzen dan tijdens de uitleg door de docent tot inzicht in de leerstof te komen.

Door het geven van duidelijke instructie en directe, concrete feedback te geven en te ontvangen kan de leerling direct verder met zijn verbeterde schrijfwerk. Door zelf feedback te geven op het werk van een medeleerling, dient de leerling de feedbackcriteria ook zelf goed te kennen en toe te passen. Door deze rol als peerfeedback-er in te nemen, heeft de leerling zelf ook voldoende kennis nodig. De criteria zijn voorafgaand aan de feedback door de docent met de klas besproken. Door deze vorm te gebruiken, kan ook de zelfevaluatie van de leerling worden versterkt waardoor het voor de leerling weer makkelijker wordt om kritisch naar zichzelf te kijken en zijn reflectieformulier in les 3 in te vullen. De leeractiviteiten zijn dus niet alleen inhoudelijk rijk, maar ondersteunen ook de ontwikkeling van sociale en communicatieve vaardigheden.

Principe 4: Vergeet toch ook niet te (laten) experimenteren

De les biedt voldoende ruimte voor eigen keuzes en de leerling kan op verschillende manieren in beide tools experimenteren met een mindmap. Door zowel MindMeister als Mindomo te gebruiken in de les en er geen extra uitleg over gegeven te hebben, konden de leerlingen zelf experimenteren met de tools. De conclusie van de leerlingen is dat beide tools hun helpen bij het schrijven van een alinea over een onderwerp, wat dat onderwerp ook is. 

Bronnenlijst

Bonset, H., & Hoogeveen, M. (2021). Effectief leren in het taalonderwijs. Bussum: Coutinho.

Castelijns, J., Segers, M., & Struyven, K. (2011). Evalueren om te leren. Bussum: Coutinho.

Dera, J., Gubbels, J., Van der Loo, J., & Van Rijt, J. (2023). Handboek vakdidactiek Nederlands: Vaardig met vakinhoud. Bussum: Coutinho.

SLO (2024). Definitieve conceptkerndoelen Nederlands inclusief toelichtingsdocument. Geraadpleegd op 2 januari 2025, via Definitieve conceptkerndoelen Nederlands inclusief toelichtingsdocument - SLO